Chương V. Khéo dùng tiếng Việt

Số từ: 6561
Dịch giả: Nguyễn Hiến Lê
Nguồn: NXB Hồng Đức
Có những người bề ngoài ra vẻ thầy, ông lắm, nhưng ta đừng vội xét họ, phải đợi họ nói ít lời mới biết được giá trị của họ. Biết bao người vào hạng
trí thức
mà lầm
mục kích
với
mục đích
,
phương diện
với
phương tiện
. Và các bạn còn nhớ báo Phong hoá hồi trước đã chế giễu một cách chua cay một ông cử thi Tri huyện mà dùng lầm bốn tiếng
phụ mẫu chi dân
để chỉ các quan lớn nhỏ, nghĩa là chỉ hạng
dân chi phụ mẫu
.
Sự dùng sai tiếng và ngữ pháp chẳng những làm cho người khác hiểu lầm ý ta mà còn cho người một cảm tưởng không tốt về mình nữa. Sự lựa tiếng mà dùng cũng rất quan trọng, nó là cây thước đo sức học và nền giáo dục của ta. Chưa ai đếm xem Việt ngữ có được bao nhiêu tiếng, nhưng chúng tôi tưởng ít nhất cũng trên 5, 6 vạn. Vậy mà biết bao nhiêu người suốt đời chỉ dùng 5, 6 trăm tiếng thôi, và có nhiều tiếng họ dùng đi dùng lại hoài, cả trong những trường hợp khác nhau nữa.
Nếu bạn nói:
Tôi hiểu được mà không nói được
hoặc là tả bất kỳ vật gì cũng dùng những
đẹp quá xá, hay lắm, được lắm
thì thật là dụng ngữ của bạn không phong phú chút nào hết. Không phải cái gì cũng gọi là
cái
được. Một đoá hoa, một chùm hoa, một giỏ hoa, chứ không phải là một
cái hoa
. Một căn nhà, một toà nhà, một ngôi nhà, chứ không phải một
cái nhà
… Không phải cái gì cũng
ngộ
cũng
kỳ
. Có tiếng
ngộ
nhưng cũng có tiếng
đẹp, xinh, rực rỡ, lộng lẫy, huy hoàng, bóng bẩy, có duyên, tươi, nhã…
. Có những cử chỉ
kỳ
, nhưng cũng có những cử chỉ
lạ lùng, quái dị, khác thường, lố lăng, siêu quần, lỗi lạc…
. Bạn nên thu thập những tiếng hơi đồng nghĩa với nhau đó, sắp đặt lại, phân biệt từng tiếng, cân nhắc từng ly rồi hãy dùng. Tài dùng chữ không phải do trời sinh đâu, do công phu luyện tập.
Có bốn loại dụng ngữ:
1. Loại dùng để đọc,
2. Loại để viết,
3. Loại để nghe,
4. Loại để nói.
Loại thứ nhất và thứ ba giúp ta hiểu những ý tưởng của người khác, loại thứ nhì và thứ tư giúp ta diễn đạt ý tưởng của ta. Hai loại sau này khác hai loại trên. Có thể bạn hiểu nghĩa những tiếng huyết hãn, yên hà, bát hoang lục vũ, mà không bao giờ dùng tới, bạn chỉ dùng những tiếng mồ hôi và máu, mây và khói, tám phương trời, không gian…
Còn nhiều lối phân loại nữa nhưng cách sau này hoàn toàn hơn cả.
Loại thứ nhất: Những tiếng cổ như: bèn, chìn, mìn, sính đồ, cử tử, môn đệ, thị tì… Đọc những tiếng đó, ta thấy cả một thời xưa hiện ra trước mắt ta, thời có những cáng xanh, những tàn tía, những thư sinh lướt thướt trong chiếc áo dài, những tiểu thư e lệ dưới chiếc nón quai thao.
Loại thứ nhì. Những tiếng văn chương như song thân, nghiêm đường, diễm lệ để chỉ cha mẹ, cha, đẹp đẽ.
Loại thứ ba. Những tiếng thân mật thông thường như ba má, bồ (bạn thân), dộng (ăn), sửa lưng (đánh, trị), no (giàu có), thả (đi chơi liêu lỏng), ổng (ông ấy)…
Loại thứ tư. Những tiếng lóng như thổi (ăn cắp), nhảy dù (làm trái phép), bố (đánh, mắng), đánh phép (cóp bài), trúng tủ (nhằm bài học rồi hoặc làm rồi), bắn khỉ (hút thuốc phiện), xây tướng (đánh bài), nừng (ngốc), có đường, có gió (có hi vọng khá), kẻng (bảnh).
Nhưng những tiếng ấy thường thay loại, đương ở loại trên nhảy xuống loại dưới hoặc ngược lại. Như những tiếng lóng dùng lâu thì thành tiếng thân mật. Ta phải biết những loại đó để tuỳ chỗ dùng cho hợp, vì tiếng nói cũng như y phục, có tiếng dùng ở nhà thì được, mà dùng trong những đám hội họp lịch sự thì không nên. Những tiếng cổ dùng trong những câu chuyện thường ngày thì sai chỗ, nhưng dùng trong một bài để gây lên cái không khí thời xưa thì lại rất đắc dụng.
DỤNG NGỮ CẦN PHONG PHÚ
Nếu dụng ngữ của ta phong phú, ta được những lợi thế sau này:
1. Ta biết đủ tiếng để hiểu những sách báo đứng đắn.
2. Ta còn hiểu được những tinh vi trong sự lựa tiếng của tác giả nữa và do đó hiểu được thâm ý của họ.
3. Ta xét được tác giả hoặc diễn giả có hiểu rõ vấn đề họ bàn không hay chỉ ba hoa để loè đời. Thứ nhất là hồi này ta thường gặp những nhà chánh trị dùng toàn những danh từ mới, nghe có vẻ thông thái, cao xa lắm mà tư tưởng thì rỗng như trống, nhạt như bã mía.
4. Ta có thể suy nghĩ rõ ràng về một vấn đề nào đó và diễn đúng những ý kiến ta muốn phát biểu. Bạn học rộng, tài cao, có nhiều tư tưởng tân kỳ mặc dầu, nếu bạn không diễn đạt được thì cũng không ai biết được trong óc bạn có gì hết.
LÀM SAO CHO DỤNG NGỮ CỦA TA ĐƯỢC PHONG PHÚ
Tại Âu Mỹ, người ta tính rằng trung bình người người lớn biết dùng 3.500 tiếng, người nào có tài lắm thì dùng được 6.000 tiếng, học sinh trung bình chỉ dùng 2.000 tiếng. Nhưng trẻ em 12 tuổi hiểu được 7.200 tiếng, người lớn trung bình hiểu được 11.700 tiếng.
Sở dĩ ta hiểu được nhiều tiếng như vậy là vì có những tiếng dùng trong mỗi nghề mà chỉ cần làm nghề đó là đủ biết, khỏi phải học.
Muốn cho dụng ngữ phong phú thêm, ta phải:
1. Đọc nhiều, bất kỳ loại sách nào, làm quen với nhiều người trong bất kỳ giới nào.
2. Nghe những diễn văn hùng hồn của nhiều diễn giả.
3. Luôn luôn học thêm, học suốt đời ta, đừng bao giờ ngừng.
4. Thường tra tự điển.
ĐỌC SÁCH BÁO
Francis Bacon nói:
Có loại sách chỉ nên nếm, có loại khác chỉ nên nuốt, có ít cuốn cần phải nghiền ngẫm, nghĩa là có những cuốn chỉ nên đọc từng đoạn thôi, những cuốn chỉ đọc qua cho biết và có một ít cuốn phải đọc hết, siêng năng chăm chú đọc rồi suy nghĩ
.
Đọc sách, ta thường gặp những tiếng mới. Có những tiếng coi đoạn trên và đoạn dưới cũng đoán được nghĩa. Ví dụ như tiếu
du dương
ta có thể không hiểu nghĩa của nó, nhưng nếu ta thấy có tiếng
giọng
đứng trước thì ta đoán được ngay du dương là một tĩnh từ để tả một thứ giọng nào đó.
Nhưng đoán nghĩa như vậy không đủ, vì ta mới hiểu được lờ mờ thôi, ta phải tra tự điển để hiểu thêm. Đừng mỗi lần gặp tiếng mới lạ, mở tự điển ra, như vậy hết hứng thú. Ta chỉ cần gạch dưới những tiếng đó để hết chương sẽ tra nghĩa một lần.
NGHE DIỄN GIẢ CÓ TÀI
Những diễn giả có tài thường dùng nhiều tiếng mà ta còn lạ; nghe họ, ta được cái lợi là lần lần quen với những tiếng ấy. Nếu nghe rồi mà lại được đọc bài diễn văn đó đăng trên báo hay in trong sách thì càng ích lợi nhiều nữa.
Tại sao bạn không bắt chước George Bernard Shaw, một văn hào Anh, nổi tiếng về tài dùng tiếng? Ông tiếp xúc với đám bình dân, nghe họ nói chuyện và để ý ghi chép những tiếng du dương như đàn sáo, rực rỡ như kim cương rồi về dùng trong văn của ông. Ta đừng tưởng những người nhà quê không có gì cho ta học đâu. Lời lẽ của họ nhiều khi bóng bẩy, hóm hỉnh, tư tưởng của họ nhiều khi thâm trầm và xác đáng mà ta không ngờ.
ĐỌC NHỮNG SÁCH VIẾT VỀ TỪ NGỮ
Ở Pháp và Anh có nhiều sách nghiên cứu về từ ngữ. Như Pháp có cuốn Vogage à travers les mots của Albert Dauzat, ở Anh có cuốn On the study of words của Richard Chenevix Trench, The Romance of words của Ernest Weekley, Words and their ways in English speech của George L. Kittredge và J. B. Greenough.
Ở nước ta, loại sách đó còn hiếm, nhưng đọc những cuốn:
Tầm nguyên tự điển của Lê Văn Hoè.
Thành ngữ điển tích của Diên Hương.
Tầm nguyện tự điển của Bửu Kế.
ta cũng học được nhiều về tiếng Việt.
Chắc các bạn nhận rằng điển tích có một địa vị quan trọng trong văn học nước ta, chẳng những ta phải hiểu mà còn nên biết cách dùng nó nữa. Biết bao truyện cổ đã được dùng làm điển tích. Đọc những truyện ấy như sống lùi lại hàng ngàn năm, mục kích cuộc đời muôn vẻ nghìn màu của cổ nhân.
TỰ ĐIỂN
Anatole France rất thích tự điển. Ông thành một trong những nghệ sĩ có công nhất với nền văn học Pháp, điều đó cũng không có chi lạ.
Tự điển giúp ta biết cách viết và dùng mỗi tiếng nghĩa đen, nghĩa bóng, tự loại, ngữ nguyên (étymologie) của nó, những tiếng đồng nghĩa với nó. Tự điển của các ngoại ngữ như Pháp ngữ, Anh ngữ còn chỉ cách đọc của từng tiếng nữa.
CHÁNH TẢ
Chánh tả Việt ngữ dễ hơn chánh tả Pháp ngữ nhiều vì ta không có phần chánh tả pháp (orthographe grammaticale). Sở dĩ ta thấy khó vì:
- Từ trước tới nay ta chưa hề học Việt ngữ một cách kỹ lưỡng có hệ thống như học Pháp ngữ;
- Ta thiếu sách, thiếu cả một bộ tự điển đầu đủ;
- Giọng nói của ta chưa được nhất luật: cùng một tiếng Bắc Nam phát âm khác nhau. Ngày nào mà giọng nói nhất luật và tự Bắc chí Nam, ai cũng phát âm theo giọng đó thì vấn đề chánh tả của ta gần như không còn nữa; lúc đó tự nhiên ai cũng viết được gần đúng chánh tả.
Hiện nay vấn đề chánh tả còn là một vấn đề rắc rối mà môn chánh tả còn là một môn hơi khó. Nhưng ta không thể lấy lẽ rằng nó khó mà viết sai chánh tả được.
Bạn thử cho tôi biết cảm tưởng của bạn ra sao về
tác giả
mấy hàng chữ này:

Thằn Bít xinh nghĩ dì nó đao
.
Bạn có hiểu không? Không. Thì đây,
tác giả
muốn viết rằng
Thằng Bích xin nghỉ vì nó đau
.
Theo tôi, muốn viết trúng chánh tả, hiện nay không có cách nào khác là thuộc cách viết, và nếu có thể được, nói cho đúng giọng.
Ví dụ các bạn thường lầm các tiếng:
- dễ (dễ dàng, trái với khó)
- dể (khinh dể).
- rể (chú rể, cô dâu).
- rễ (rễ cây).
Thì các bạn rán chép những tiếng đó vào một cuốn sổ tay, mở ra coi thường và rán đọc cho trúng:
- dấu ~ thì giọng đưa xuống một chút rồi đưa lên.
- dấu ’ thì giọng đưa lên một chút rồi đưa xuống.
- phụ âm d không uốn lưỡi.
- phụ âm r hơi uốn lưỡi.
Những bạn ở miền ngoài thường lộn những phụ âm (consonnes) ở đầu như:
- ch lộn với tr
- d lộn với r
- s lộn với x
Những bạn miền trong thường lộn dấu ’ với dấu ~ và lộn những phụ âm ở cuối như:
- t với c (dắt trâu viết ra dắc trâu)
- ng với n (Phan Thanh Giản viết ra Phan Thanh Giảng).
Riêng về hai dấu ’ và ~, tôi tưởng chúng ta đừng nên quá tin rằng luật hỏi ngã (huyền, ngã, nặng, ba dấu đó đi với nhau; không dấu, hỏi, sắc đi với nhau) là cây đũa Tiên mầu nhiệm vô cùng, giúp ta luôn luôn bỏ trúng hai dấu đó.
Vì muốn áp dụng luật ấy, phải biết phân biệt tiếng Hán Việt với tiếng Việt, như vậy phải học tiếng Hán Việt, mà công học đó gấp bốn, năm lần học những tiếng dấu ~ .
Trước sau chỉ có độ 800 tiếng có dấu ~, trong số đó non nửa là những tiếng ít khi dùng đến. Vậy biết rõ được khoảng 400 tiếng có dấu ~ thì mười lần tới bảy, tám lần ta viết trúng được ’ ~ rồi.
Và thứ nhất là mỗi khi ngờ ngợ về chánh tả của một tiếng thì mở tự điển ra tra liền.
Bạn nên dùng:
Việt ngữ chính tả tự vị của Lê Ngọc Trụ.
Bộ này soạn rất công phu, có phương pháp nhất và đầy đủ nhất từ trước tới nay. Tủ sách nào cũng cần phải có nó.
NGHĨA MỖI TIẾNG
Có nhiều cách định nghĩa:
1. Định nghĩa bằng cách dùng một tiếng hơi đồng nghĩa. Cách này thường thấy trong các loại tiểu tự điển. Như
chia
định nghĩa là
san ra, sẻ ra, phân ra
.
2. Định nghĩa theo phép luận lý. Như
chùa
là nhà thờ Phật, có tăng, ni ở.
Tự điển
là cuốn sách chỉ cho ta biết nghĩa và cách đọc, cách viết, cách dùng mỗi tiếng.
Trong phép định nghĩa này, ta sắp những tiếng thành từng loại với nhau như
chùa
sắp vào loại nhà,
tự điển
sắp vào loại sách, rồi phân biệt xem những tiếng trỏ cùng một loại khác nhau ở chỗ nào.
3. Định nghĩa một cách dài dòng, như đoạn sau này của Nguyễn Bá Học viết để định nghĩa tiếng
Tự trọng
:

Người ý khí, tài lực hơn người, không nương tựa ai, tự mình mình đi, tự mình mình lại, tự mình quí mình, ai yêu cũng không mừng, ai ghét cũng không giận, gọi là tự trọng… Ta phải biết rằng tự trọng vốn hoà hợp với mọi người, vốn kính trọng người tiền bối, vốn giữ pháp luật, vốn trọng cương thường, có tài năng, có kiến thức, việc đã làm không sợ khó, chí đã định không hồ nghi, thấy giàu sang không náo nức, phải nghèo hèn không phàn nàn
.
4. Định nghĩa bằng một chuyện vặt hoặc một dật sử.
Ví dụ một người định nghĩa tiếng
quái vật
như sau:
Người đó hỏi bạn:
- Anh có biết con bò cái không?
Người bạn ngạc nhiên, nhưng cũng đáp: Có.
- Anh có biết cây ô-rô không (một loại cây nhỏ, lá có gai, mọc ở bờ nước)?
Người bạn ngạc nhiên hơn nữa, ngập ngừng đáp: Có.
- Anh có nghe con chim hoàng yến hót bao giờ không?
- Có.
- Vậy nếu anh thấy một con bò cái ngồi trên cây ô-rô mà hót như con chim hoàng yến thì đó là một
quái vật
đấy.
5. Định nghĩa bằng cách phân tích. Phương pháp này, các nhà hoá học thường dùng. Như
không khí
là một khi có khoảng 1/5 dưỡng khí và 4/5 đạm khí, một chút hơi nước, thán khí…
6. Định nghĩa bằng cách tìm ngữ nguyên.
Ví dụ Châu Trần là họ Châu và họ Trần; hồi xưa ở bên Trung Hoa, hai họ ấy ở cùng một thôn, đời đời kết hôn với nhau, cho nên Châu Trần bây giờ có nghĩa là thông gia với nhau.
7. Định nghĩa bằng cách đối tỉ. Như
vị tha
là trái nghĩa với
vị kỷ
,
hèn nhát
trái với
can đảm
.
CÁCH DÙNG TIẾNG
Ta có thể biết chánh tả và nghĩa của một tiếng mà không biết dùng nó. Tiếng cũng như người vậy, có tổ tiên, đẳng cấp và cái duyên thầm kín đáo không thể giảng được.
Khi dùng tiếng, ta phải để ý đến những đặc điểm đó để dùng cho phải chỗ. Ví dụ
a hoàn
là một tiếng cổ, thanh nhã để chỉ người ở gái. Nếu ta viết hoặc nói:
Xe rác mới đi ngang qua mà a hoàn của tôi quên không đổ rác
, thì nghe nó buồn cười làm sao! Hoặc
nghiêm đường
là tiếng văn chương để chỉ người cha đáng kính trọng mà dùng trong câu này:
Nghiêm đường của tôi
nhậu
rồi ngủ li bì
, thì nghe chướng tai lắm, nếu không phải là cố ý khôi hài.
Vậy những tiếng cùng đẳng cấp (hoặc đều là văn chương, hoặc đều thông thường, hoặc đều cổ, đều mới hết) phải đi với nhau.
Lại có những tiếng gợi nhiều tình cảm như
gia đình
,
tổ uyên ương
,
nơi chôn nhau cắt rốn (rún)
. Bạn có phân biệt được nghĩa những tiếng sau này không?
Nhà quê………..nơi bùn lầy nước đọng
Dân cày………..bác nông phu
Làng xóm……...thôn quê
Nhà lá……….…thảo lư
Khách lạ……….khách viễn phương
Bạn cũ…………bạn để chỏm
Đứa nhỏ…….….em bé
Mặt trăng………chị Hằng
Những người quen nghe âm nhạc, chỉ nghe một tiếng cũng phân biệt được tiếng sáo hay tiếng tiêu. Hoạ sĩ Whistler, trứ danh ở Mỹ, phân biệt được 12 màu trắng. Bạn cũng vậy, nếu bạn chịu luyện tập thì bạn có thể phân biệt rõ ràng những tiếng gần đồng nghĩa với nhau.
Bộ Việt Nam tự điển của hội Khai Trí Tiến Đức không chỉ loại của mỗi tiếng. Kể cũng khó. Trái lại trong cuốn Việt ngữ chánh tả, hai ông Phạm Trọng Kiên và Nguyễn Vạn Tòng ghi tự loại của từng tiếng. Kể thì cũng gượng. Vì ta nên nhớ rằng Việt ngữ, không có phần biến di tự dạng (nghĩa là không thay đổi lối viết theo số nhiều, số ít, giống đực, giống cái), cũng không có tự loại nhất định. Cùng một tiếng mà lúc thì dùng làm động từ, lúc làm danh từ, hình dung từ…
Ví dụ: Tôi vác cần câu đi câu.
Tiếng
câu
sau là động từ, tiếng
câu
trước đi với tiếng
cần
thành một danh từ.
và: Trăng rất trăng là trăng của tình duyên.
(Xuân Diệu)
Tiếng
trăng
thứ nhất là danh từ, tiếng
trăng
thứ nhì là hình dung từ.
NGỮ NGUYÊN
Tìm nguồn gốc một tiếng là một việc nhiều khi khó khăn nhưng luôn luôn có hứng thú. Ta nên phân biệt:
a) những tiếng Việt – số này ít – như: ăn, mặc, một, hai, đi, đứng, nũng nịu, trái chuối, con chó… Những tiếng đó hoàn toàn của ta, không do một tiếng ngoại quốc nào ra hết.
b) những tiếng Hán-Việt, do tiếng Hán mà đọc theo giọng của ta như: tâm, can, dụng, đắc…
c) những tiếng Việt hoá, tức những tiếng Hán-Việt mà bình dân thường dùng rồi thay đổi ít nhiều như: tim, gan, dùng, được…
Tiếng Việt có thể gọi là hài thanh được, nghĩa là dùng thanh âm để diễn ý. Như những tiếng
lơ thơ
,
gập ghềnh
,
khúc khuỷu
,
buồn rười rượi
… chỉ nghe thôi, ta cũng đoán được nghĩa ra sao. Tiếng Trung Hoa cũng có phần hài thanh nhưng vốn là để tượng hình, như
nhật
là mặt trời là một vòng tròn trong có một cái chấm, chữ
đán
là buổi sớm có hình mặt trời ló khỏi chân trời.
Hiểu đặc tánh và những luật biến âm (xin coi bộ Việt ngữ chính tả tự vị của ông Lê Ngọc Trụ) ta sẽ tìm được nguồn gốc của nhiều tiếng và một khi đã biết nguồn gốc rồi thì ta hiểu rõ và nhớ lâu nghĩa của nó.
Có những tiếng mượn của Pháp: xà bông, gác (lính gác, nhà thuốc gác), nhà ga…
Lại có những tiếng do điển tích như: tang thương, tào khang, ả đào… Lúc buồn, nên đọc những cuốn Tầm nguyên tự điển của Bửu Kế, của Lê Văn Hoè và Thành ngữ điển tích của Diên Hương. Lối tiêu khiển đó vừa bổ ích, vừa thú vị.
Bạn có biết tiếng
đồng hồ
do đâu mà ra không? Đồng hồ là cái hồ bằng đồng có lỗ thủng nhỏ ở đáy, để nước trong hồ rỉ xuống, do đó mà đo được thì giờ. Ngày nay cái máy xem giờ mà bạn đeo ở cổ tay cũng gọi là đồng hồ, mặc dầu nó không phải là cái hồ mà làm bằng thép nhiều hơn là bằng đồng.
Bạn có biết tại sao trái nhau gọi là
mâu thuẫn
không? Vì
mâu
là một binh khí tựa cái giáo,
thuẫn
là một cái mộc (cái khiên). Công dụng của hai thứ binh khí đó trái ngược nhau: cái thứ nhất dùng để đâm, cái thứ nhì dùng để đỡ.
Mỗi tiếng đều có nguồn gốc của nó. Hiểu rõ rồi ít khi ta dùng sai.
NHỮNG TIẾNG ĐỒNG NGHĨA
Nhiều người bảo tiếng Việt nghèo. Về vài phương diện, lời đó đúng, như: những danh từ khoa học ta hoàn toàn phải mượn của nước ngoài và cũng mới mượn được chút ít thôi. Những tiếng trừu tượng của ta cũng ít, phải mượn của Trung Quốc. Nhưng nhiều khi tiếng của ta cũng rất phong phú. Chắc bạn đã nghe nhiều người cử ra thí dụ sau này. Tiếng Pháp chỉ có một tiếng
Porter
mà tiếng Việt thì có cả chục tiếng như: mang, ẵm, bế, bồng, bưng, cầm, cắp, cáng, cõng, chở, đem, đội, đeo, đèo, gánh, gồng, kèm, khênh, khiêng, khuân, mặc, ôm, quảy, tải, vác, võng, xe, xách, thồ…
Tiếng Pháp chỉ có mỗi một tiếng
Noir
mà tiếng Việt có: đen, mun, mực, ô, hắc.
Tiếng
bọn
cũng vậy, có cả chục tiếng đồng nghĩa như: bầy, bè, đám, đàn, đảng, đoàn, hội, lũ, nhóm, phe, phường, toán, tốp, tụi, vạn…
Bạn có phân biệt được những tiểu dị trong các tiếng đó không? Không! Vậy tôi xin giới thiệu với bạn cuốn Việt ngữ tinh nghĩa tự điển của ông Long Điền Nguyễn Văn Minh, một cuốn sách viết công phu.
Và bạn cũng nên mỗi khi gặp mỗi tiếng lạ trong những sách có giá trị - nhất là trong những cuốn truyện Thuý Kiều, Chinh phụ ngâm khúc, Cung oán ngâm khúc, Hoa tiên, Bích Câu kỳ ngộ, Đại Nam quốc ngữ diễn ca – chép ngay cả câu có tiếng đó để hiểu rõ cách dùng nó.
DÙNG TIẾNG
Một tiếng mà bạn hiểu nghĩa chưa hẳn là một tiếng mà bạn biết dùng. Ông Mark Twain, một văn hào Anh, cho rằng khi nào bạn đã dùng một tiếng ba lần rồi thì tiếng đó mới thật là của bạn.
Trên kia tôi đã nói mỗi tiếng có một đẳng cấp, giá trị riêng. Nhưng khi dùng thì không có tiếng nào quí hơn tiếng nào hết. Một tiếng thông thường mà khéo dùng còn hay hơn một tiếng văn chương mà vụng dùng.
Như trong câu:

Lơ thơ tơ liễu buông mành

Tiếng nào cũng là những tiếng thông thường hết mà thi sĩ khéo ghép nhau lại, làm nổi bật một cảnh êm dịu, đẹp đẽ, nên thơ làm sao!
Vậy có khi ta phải dùng những tiếng cổ, có khi phải dùng những tiếng mới, có khi lời văn hoa mỹ, có khi lại nên bình dị. Cần nhất lúc nào cũng phải rõ ràng, nếu có thể dùng tiếng Việt hay Việt hoá thay những tiếng Hán-Việt thì càng hay. Nhưng ta cũng nên nhớ rằng tiếng Việt chưa thể rời cái gốc Hán tự được, cho nên phải dùng tiếng Hán-Việt, dù là tiếng mới đi nữa thì cũng cứ dùng. Bây giờ là mới, dùng lâu nó sẽ quen tai, sẽ hoá cũ. Cách đó là một trong những cách làm giàu Việt ngữ.
Sau cùng, tôi tưởng không cần phải nhắc rằng đừng chêm tiếng Pháp hoặc tiếng Anh vào trong câu chuyện bằng tiếng Việt, nhất là những tiếng
vous, toi, lui, miss, madame
nghe lố lăng lắm.
Khi nghe một người chưa quen biết kêu tôi bằng
vous
trong câu chuyện bằng tiếng Việt, thì tôi có cảm tưởng rằng người đó thiếu giáo dục. Mong rằng cảm tưởng của tôi sai.
TÌM TIẾNG THẬT ĐÚNG
Chắc các bạn còn nhớ Giả Đảo, một nhà sư đời Đường cưỡi lừa đi thăm bạn, vừa đi vừa nghĩ được hai câu thơ:
Điểu túc trì biên thọ,
Tăng xao nguyệt hạ môn.
nghĩa là:
Chim đậu cây bến nước,
Sư gõ cửa dưới trăng.
Nhưng, Giả Đảo lưỡng lự không biết nên hạ tiếng
thôi
là đẩy hay tiếng
xao
là gõ, cho nên vừa đi vừa đưa một tay ra gõ rồi lại đẩy, mà không để ý đến xe của Hàn Dũ đi qua. Hàn Dũ, một danh sĩ và một đại thần đương thời, thấy vậy, sai lính lại hỏi, biết chuyện rồi khuyên hạ tiếng
xao
. Hai người quen nhau từ đó, và hai tiếng
thôi xao
đã được dùng để chỉ sự lựa chữ, sự đẽo gọt câu văn.
Lần khác, Giả Đảo làm được hai câu thơ:
Độc hành đàm để ảnh,
Sác tức thụ biên thân.
nghĩa là:
Đi một mình, bóng chiếu xuống đáy đầm.
Thỉnh thoảng dựa thân cây mà thở than.
mà phải than:
Nhị cú tam niên đắc,
Ngâm thành, song lệ lưu.
Tri âm như bất thưởng,
Qui ngoạ cố sơn thu.
Nghĩa là:
Ba năm mới làm được hai câu thơ,
Ngâm xong, hai dòng lệ chảy xuống.
Bạn tri âm nếu không thưởng thức,
Thì đành về nằm ở nơi ẩn cũ, trong núi.
Ba năm mới làm được hai câu thơ bình thường đó thì cũng quá, chả trách người đời chê Giả Đảo là quái đản cuồng vọng. Gọt đẽo câu văn đến như vậy thì không nên, nhưng trong khi viết, cũng nên nhớ lời sau này của Gustave Flaubert khuyên học trò của ông là Guy de Maupassant (cả hai đều là danh sĩ ở Pháp, đều ở trong phái tả chân và nổi tiếng về tài dùng chữ rất đúng):

Dù người ta muốn nói điều gì đi nữa, cũng chỉ có một tiếng để diễn điều đó thôi, chỉ có một động từ để làm cho điều đó hoá ra có sinh khí và mỗi một tĩnh từ để tả nó. Cần phải kiếm được tiếng đó, động từ đó, tĩnh từ đó và đừng lấy làm mãn ý khi mới kiếm được những tiếng tương tự
.
Những lời khuyên dưới này giúp bạn tìm tiếng đúng.
1. Lựa một tiếng cụ thể.
Trừ những khi phải nói đến cái gì trừu tượng như: triết lý, tiến hoá, văn minh, văn hóa… còn thì phải rán kiếm những tiếng gợi những hình ảnh như vẽ ra trước mắt độc giả, làm cho họ như trông thấy, nghe thấy, ngửi, rờ, nếm được. Như vậy họ mới hiểu rõ, thưởng thức được tư tưởng của bạn.
Những thí dụ dưới đây chỉ cho bạn thấy tài dùng chữ của vài thi sĩ và văn sĩ:
- Dưới cầu nước chảy trong veo
Bên cầu tơ liễu bóng chiều thướt tha.
- Vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh.
- Sương in mặt, tuyết pha thân
Sen vàng lững thững như gần như xa.
- Sè sè nắm đất bên đàng
Dàu dàu ngọn cỏ nửa vàng nửa xanh.
- Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng.
Những câu đó đều của Nguyễn Du: thực là
thi trung hữu hoạ
.
Những chữ sắp xiên đó chính là những nét vẽ tuyệt diệu.
Lại như đoạn sau này nữa:

Đứa trẻ sợ hãi quá, dúm cả hai chân hai tay lại như một con mãn sắp bị quăng xuống mặt đất
.
(Nguyễn Tuân)

Chàng gà trọi đứng thẳng người, hai cái cẳng chân cứng và lẳn như hai thanh sắt, phủ đầy những vẩy lớn sắc vàng bóng. Đôi bắp thịt đùi chắc nịch, gân lên những thịt… Đầu chàng to và hung dữ như một chiếc nắm đấm. Cái cổ bạnh và hai bắp đùi để lộ ra. Da chàng đỏ găng, đỏ hắt, đỏ tía, đỏ bóng như có quét một lớp sơn thẳm
.
(Tô Hoài)

Cái mặt của thị Nở thật là một sự mỉa mai của Hoá công; nó ngắn đến nổi người ta có thể tưởng tượng bề ngang hơn bề dài, thế mà hai má lại hóp vào, mới thật là tai hại: má phính phính thì mặt thị lại còn được hao hao như mặt lợn… Cái mũi thì vừa ngắn lại vừa to, vừa đỏ, vừa sần sùi như vỏ cam sành, bành bạnh muốn chen lấn nhau với những cái môi cũng cố to cho không thua cái mũi. Có lẽ cố quá cho nên chúng nứt nở như rạn ra. Đã thế, thị lại ăn trầu thuốc, hai môi dầy được bồi thêm một lần; cũng may quyết trầu quánh lại, che được cái màu thịt trâu xám ngoách. Đã thế, những cái răng rất to lại chìa ra…
.
(Nam Cao)
2. Đừng nói những tiếng mơ hồ.
Đừng gọi nhà ngân hàng là một lâu đài, và nếu bạn muốn nói tới chiếc xe thổ mộ thì đừng dùng tiếng
xe ngựa
.
3. Đừng nói ở chung quanh hay nói quá.
Con mèo thì gọi là con mèo, đừng kêu là
ông Kẹ của loài chuột
. Lối tả người ăn mày và người bù nhìn của Lê Thánh Tôn bây giờ không hợp thời nữa.
4. Đừng dùng những tiếng sáo.
Có những tiếng mới dùng thì rất khéo, rất lạ, nhưng về sau nhiều người dùng quá, thành ra sáo, như: kim ô, vầng ngọc thố… Phải tránh những tiếng đó.
5. Phân biệt những tiếng lóng và những tiếng thanh nhã.
Trên kia tôi đã chỉ một vài tiếng lóng. Bất kỳ nghề nào cũng có những tiếng ấy. Nghề lái xe vận tải có những tiếng:
gió lớn
(có nhiều khách),
bị cò mổ
(bị lính phạt).
Nghề buôn bán có tiếng
nhảy dù
(buôn lậu). Trong giới học sinh có tiếng
trúng tủ
,
đánh phép
… Không thể nào diệt những tiếng đó được hết. Chẳng những vậy, có nhiều tiếng được mọi người dùng, thành tiếng thông thường, mất tính cách lóng đi, như tiếng
nhậu
, mới đầu là một tiếng lóng của bọn say sưa, bây giờ đã được văn nhân, thi sĩ dùng rồi. Nhờ vậy dụng ngữ của ta mới mỗi ngày mỗi giàu thêm.
Nhưng cũng không nên để tiếng lóng của nghề nghiệp lan tràn vào những khu vực khác, cho nên ta phải thận trọng lắm khi dùng một tiếng ấy. Chỉ khi nào nói chuyện với người trong nghề hoặc không còn dùng tiếng nào khác để diễn ta ý ta một cách đúng hơn được, thì mới nên dùng nó.
6. Hiểu rõ những tiểu dị giữa những tiếng đồng nghĩa.
Muốn dùng tiếng cho đúng, phải biết rõ nghĩa những tiếng đồng nghĩa và nên có cuốn Việt ngữ tinh nghĩa tự điển của Nguyễn Văn Minh.
Đừng nói
Tôi nhìn một cách âu yếm
, mà phải nói tôi
ngắm
; đừng nói
nghiêng mắt mà nhìn
, phải nói
nghé trông
; đừng nói
tôi thình lình thấy
, phải nói
tôi nhác thấy
… Còn những tiếng khác cũng đồng nghĩa với
thấy
như: trông, nom, nhìn, nhận, dòm, liếc, xem, coi… Bạn có thể phân biệt được hết những tiếng đó không? Rồi xin bạn kiếm những tiếng đồng nghĩa với
đổi
,
cắn
,
ăn
,
chép
,
nói
.
Ông Robert Louis Stevenson mỗi khi đọc một đoạn văn hay, rán bắt chước lối văn ấy. Cách đó có hại, vì như vậy văn ta thiếu phần đặc sắc (bắt chước người thì khó hơn được người), nhưng trước khi có một lối văn đặc sắc, chúng ta đều phải học lối hành văn của cổ nhân hoặc đàn anh đã.
Một việc nữa rất ích lợi là tập dịch những sách ngoại quốc và rán tìm tiếng Việt để diễn đúng tư tưởng của tác giả.
Sau cùng, ta thường nên tập nói. Nhiều viết rất trôi chảy hoa mỹ mà nói thì lúng ta lúng túng, như ríu lưỡi lại, mỗi khi đứng trước một đám đông. Nhưng mặc, cứ tập nói đi, lúc đầu còn rụt rè, sợ sệt, ít lần sau sẽ quen.
Học tập cho dụng ngữ được phong phú, không phải là công việc một năm, hai năm, mà là công việc suốt đời, luôn luôn phải gắng sức. Không lúc nào được ngừng hết. Victor Hugo, tác giả bộ Les Misérable, bắt đầu học tiếng Hi Lạp hồi năm mươi tuổi. Nhiều bạn chưa tới tuổi đó; vậy không thể nói rằng muộn quá rồi không học được nữa. Sau cùng, phải kiên nhẫn. Edison nói:
Thiên tài chỉ có năm phần trăm là cảm hứng, còn chín mươi lăm phần trăm là công phu
. Những danh nhân còn phải tốn công như vậy, huống hồ là chúng ta.
VIẾT VĂN CHO ÊM ĐỀM
Người Pháp nghe chúng ta nói tiếng Việt có cảm tưởng như chúng ta ca hát vậy vì tiếng của chúng ta có đủ những âm ngắn (như ất), dài (như mười), cao (như chính), thấp (như bột), trầm (như quả: có dấu ’ ), bổng (như viễn: có dấu ~ ).
Những âm của ta lại chia ra hai bực: bằng và trắc. Ta nghiệm thấy trong thơ của ta, như thơ
lục bát
, nếu bỏ những tiếng lẻ đi, chỉ kể những tiếng chẳng thì cứ một tiếng bằng lại tới một tiếng trắc, như:
Trăm năm trăm cõi người ta,
Chữ Tài, chữ Mệnh khéo là ghét nhau.
Trong câu sáu: tiếng thứ hai là bằng; tiếng thứ tư là trắc; tiếng thứ sáu là bằng. Trong câu tám: tiếng thứ hai, bằng; tiếng thứ tư, trắc; tiếng thứ sáu và tiếng thứ tám, bằng.
Ông Hồ Hữu Tường, trong cuốn Lịch sử văn chương Việt Nam cho đó là khổ nhạc và ông nói: trong thơ
lục bát
cứ hai tiếng thành một khổ, còn trong lối thơ tám tiếng thì một khổ là ba tiếng:
Nay là lúc mang sức trâu mãnh liệt,
Giẫm gót cày, tàn phá hết ruộng nương.
Khơi mạch sống ở trong lòng đất chết,
Mở đường lên cho hạt thóc đang ương.
Trong khi nói, ta khó sắp đặt những tiếng cho du dương được. Nhưng khi viết, ta nên chú trọng đến những đặc điểm ấy. Nếu không chia mỗi câu thành nhiều khổ nhạc bằng với trắc được, thì cũng nên lựa tiếng sao cho khi đọc lên, người ta thấy cao thấp, bổng trầm và có một cảm giác êm đềm, thú vị.
Tất nhiên là cũng có khi phải hùng hồn, phải dùng những tiếng mạnh và kêu, nhưng đừng rỗng. Có khi câu văn lại phải có điệu trúc trắc, khó đọc. Ai chẳng nhận rằng câu:
Vó câu khấp khểnh, bánh xe gập ghềnh
của Nguyễn Du hay ở những tiếng: khấp khểnh và gập ghềnh.
MỘT BÀI TẬP VỀ DỤNG NGỮ
Ai cũng nên biết những tiếng sau này. Trước hết bạn nên đánh dấu những tiếng bạn cho rằng biết rồi, sau bạn tra tự điển kiểm điểm xem nghĩa những tiếng đó có đúng với nghĩa của bạn cho nó không, nếu đúng lấy viết chì gạch bỏ đi. Còn những tiếng khác, bạn kiểm và ghi lại:
ngữ nguyên của nó.
những nghĩa thông thường của nó.
những tiếng đồng nghĩa của nó.
Sau cùng, dùng mỗi tiếng đặt ra một câu:
NHỮNG LỖI THÔNG THƯỜNG
Làm sao kể hết những lỗi thông thường! Vậy ở đây tôi xin kể ra một vài loại thôi. Ngoài những lỗi về chánh tả và về sự sai tiếng (như mục kích lầm với mục đích, xán lạn thì nói là sáng lạng, phương tiện thì viết là phương diện…) mà trên kia tôi đã bàn tới, còn những lỗi rất thường sau này:
1. Nói nhiều mà ý rỗng, như:

Ngày nay là một buổi chiều của hoàng hôn
.
2. Phải cẩn thận khi so sánh.
Đừng nói
một màu rực rỡ và mạnh mẽ như màu bông phù dung
. Màu đỏ của bông phù dung rực rỡ thì còn tạm được, chứ mạnh mẽ thì không.
3. Đừng mỗi mỗi xuống hàng như:

Mỗi tháng ba kỳ,

Mùng một, hai mươi, ba mươi.

Có những đêm thanh vắng,

Từ dưới sông đưa lên
.
4. Khi viết những câu dài, phải coi chừng đừng để có đầu mà cụt đuôi, như trong câu này:

Ở trong tình thế hiện tại mà thợ thuyền chỉ cần sao ăn cho đủ no, mặc cho đủ ấm, khi ốm đau có thuốc uống, khi mệt nhọc được nghỉ ngơi, mà điện còn đắt, nước cũng phải mua, những vật liệu để cất nhà có khi kiếm không ra, mà không một ai chắc chắn về tương lai, chỉ sống từng ngày một
.
5. Tránh lối hành văn
hơi Tây
.
Đừng nói:
Bệnh đó gây ra bởi thiếu ăn
. Lối hành văn này tuy được nhiều người dùng, nhưng nghe vẫn chưa được êm tai. Nên nói:
Bệnh đó do thiếu ăn
.
Đừng viết:
Được dìu dắt bởi nhiều ông thầy giỏi
, mà viết:
Được nhiều ông thầy giỏi dìu dắt
.
6. Phải cẩn thận dùng tiếng
là
ở đầu câu:

Là gia đình giàu sang, cô được qua Pháp học từ nhỏ
. (Một cô mà làm sao thành một gia đình được?). Chúng tôi biết ngữ pháp Việt Nam chưa được qui định, ta khó biết được thế nào là viết trúng, nhưng ta có thể bắt chước các nhà văn có tên tuổi, và ta cũng có thể viết rồi đọc lớn cho một người khác nghe xem có rõ ràng, xuôi tai không vì ít khi ta nhận được lỗi của ta lắm. Đó là cách làm thơ của Bạch Cư Dị đời Đường. Họ Bạch mỗi lần viết xong một bài thơ, đọc lên cho người vú già nghe, câu nào người đó không hiểu thì Bạch sửa lại liền. Nhờ vậy mà Bạch được đời sau suy tôn là tổ của lối thơ Bạch thoại, ngang hàng với Đào Tiềm.
Sau cùng, chúng tôi nhắc lại rằng văn của ta đặt theo lối văn xuôi. Ví dụ: Tôi đi săn bắn về. Việc nào trước thì nói trước, cho nên phải đặt tiếng
đi
lên trước, hai tiếng
săn bắn
ở sau và tiếng
về
sau cùng, theo thứ tự ba hành động đó. Ta không thể nói như Pháp:
Je rentre de la chasse
được.
Nhớ đặc điểm đó, ta tránh được nhiều lỗi ngớ ngẩn, nhiều câu
Tây
quá.