4.5. Thị trường hợp đồng khủng bố tương lai

Số từ: 2956
Dịch giả: Nguyễn Diệu Hằng
Nhà xuất bản: Nhà xuất bản Trẻ
G
iả sử có một vụ cá cược không chỉ nhằm mục đích giải trí. Hãy tưởng tượng có một trang web cho phép bạn đánh cược không phải vào tính mạng của một ngôi sao điện ảnh mà vào việc liệu một nguyên thủ quốc gia sẽ bị ám sát hay lật đổ, hoặc vụ khủng bố tiếp theo sẽ xảy ra ở đâu. Và giả sử vụ kết quả của vụ đánh cược này sẽ là thông tin quý giá, giúp chính phủ bảo vệ an ninh quốc gia. Năm 2003, một cơ quan thuộc Bộ Quốc phòng Mỹ đã đề xuất xây dựng website cá cược chuyện này. Lầu Năm góc gọi nó là Thị trường phân tích chính sách; còn các phương tiện thông tin đại chúng thì đặt tên là
thị trường hợp đồng khủng bố tương lai
[233].
Trang web là sản phẩm của DARPA (Cục Dự án nghiên cứu quốc phòng tiên tiến), là cơ quan chịu trách nhiệm phát triển các công nghệ mới, phục vụ chiến tranh và thu thập thông tin tình báo. Ý tưởng của họ là để các nhà đầu tư mua bán hợp đồng về các kịch bản khác nhau có thể diễn ra trong tương lai, ban đầu chỉ liên quan đến vùng Trung Đông. Các kịch bản mẫu ban đầu bao gồm: Liệu nhà lãnh đạo Palestine Yasser Arafat có bị ám sát không?
Liệu vua Abdullah II của Jordan có bị lật đổ không? Liệu Israel có trở thành mục tiêu khủng bố bằng vũ khí hóa học không? Một tình huống khác không liên quan đến Trung Đông: Liệu Bắc Triều Tiên có tấn công bằng vũ khí hạt nhân không? [234]
Vì những người tham gia thị trường phải trả giá cho dự báo bằng tiền của chính mình nên những người sẵn lòng đặt cược cao hẳn là người có thông tin chính xác nhất. Nếu thị trường hợp đồng tương lai giúp ta đoán được chính xác giá những thứ như dầu mỏ, cổ phiếu, đậu tương thì tại sao không sử dụng năng lực của nó để dự báo vụ khủng bố tiếp theo?
Tin về trang web cá cược đã làm dấy lên sự bất bình ở Quốc hội. Cả hai đảng Dân chủ và Cộng hòa đều lên án nó, và Bộ Quốc phòng nhanh chóng hủy bỏ dự án. Cơn bão phản đối nổi lên một phần vì họ không tin nó sẽ hoạt động hiệu quả, nhưng chủ yếu là vì họ lo ngại về vấn đề đạo đức khi chính phủ lại đỡ đầu vụ cá cược về thảm họa trong tương lai. Làm sao chính phủ Mỹ có thể mời gọi mọi người cá cược và kiếm tiền trên khủng bố và chết chóc được cơ chứ? [235]

Bạn có thể tưởng tượng nếu một nước khác cũng thiết lập cơ chế cá cược để mọi người tham gia... và đánh cược một chính trị gia của Mỹ sẽ bị ám sát thì sao?
, Thượng nghị sỹ Byron Dorgon (đảng Dân chủ, bang North Dakota) đặt câu hỏi. Thượng nghị sỹ Ron Wyden (đảng Dân chủ, bang Oregon) cũng nhất trí với Dorgan, yêu cầu rút lại kế hoạch, cho là nó
không phù hợp
. Ông nói:
Ý tưởng xây dựng một sàn cá cược những vụ việc đáng sợ, những vụ tấn công thuộc sở hữu liên bang thật kỳ quái, vô lý
. Thủ lĩnh phe đa số ở Thượng viện Tom Daschle (đảng Dân chủ, bang South Dakota) cho rằng chương trình này là
vô trách nhiệm và tàn nhẫn
, và ông nói thêm:
Tôi không thể tin rằng có ai đó lại nghiêm túc đề xuất việc chúng ta sẽ mua bán người chết
. Thượng nghị sỹ Barbara Boxer (đảng Dân chủ, bang Califoria) thì phát biểu:
Có cái gì đó thật bệnh hoạn trong ý tưởng ấy
[236].
Lầu Năm góc không trả lời trước những lập luận phản đối về đạo đức mà họ đưa ra tuyên bố về những nguyên tắc cơ bản của dự án. Họ cho rằng giao dịch hợp đồng tương lai rất có ích không chỉ trong dự báo giá cả hàng hóa mà còn trong cả dự báo kết quả bầu cử hay doanh thu bán vé của các bộ phim Hollywood:
Nghiên cứu đã chỉ ra rằng giữa hàng loạt thông tin tản mát hay thậm chí bị che giấu, thị trường vẫn biết chọn lọc thông tin một cách cực kỳ hiệu quả và đúng thời điểm. Thị trường hợp đồng tương lai đã chứng minh nó rất giỏi dự báo những thứ như kết quả bầu cử, và nó thường dự đoán đúng hơn cả các chuyên gia
[237].
Nhiều học giả cũng nghĩ như vậy, chủ yếu là các nhà kinh tế học. Một học giả từng viết: thật
đáng buồn khi thấy chiến dịch quan hệ công chúng kém cỏi đã phá hỏng một công cụ quan trọng tiềm năng trong phân tích thông tin tình báo
. Cơn bão phản đối đã khiến mọi người không thể đánh giá đúng mức những ưu điểm của nó. Hai nhà kinh tế học thuộc Đại học Stanford viết trên báo Washington Post
:
Thị trường tài chính cũng là một cơ chế chọn lọc thông tin tài ba đến khó tin, và nó thường dự báo chính xác hơn so với các phương pháp truyền thống
. Họ viện dẫn đến Thị trường điện tử Iowa, một thị trường hợp đồng tương lai trên mạng, từng dự báo kết quả của những cuộc bầu cử tổng thống còn đúng hơn cả những cuộc trưng cầu. Một ví dụ khác là thị trường hợp đồng tương lai đối với nước cam.
Thị trường hợp đồng tương lai nước cam cô đặc dự báo thời tiết Florida còn chính xác hơn cả Cơ quan Khí tượng quốc gia
[238].
Một ưu điểm của thị trường dự báo so với phương pháp tình báo truyền thống là thông tin nó thu được không bị sự quan liêu và áp lực chính trị bóp méo. Các chuyên gia cấp trung có thông tin trong tay sẽ đi thẳng đến thị trường và đặt tiền vào kết cục mà họ tin tưởng. Nhờ vậy, thị trường sẽ đem lại những thông tin mà theo truyền thống sẽ bị các chuyên gia cấp cao che giấu, không bao giờ được lộ ra giữa thanh thiên bạch nhật. Chúng ta hãy nhớ lại trước cuộc chiến tranh Iraq, áp lực đã khiến CIA phải đi đến kết luận rằng Saddam Hussein sở hữu vũ khí hủy diệt hàng loạt. Một trang web cá cược độc lập cho thấy mọi người nghi ngờ điều này hơn Giám đốc CIA George Tenet, người từng tuyên bố chứng minh sự tồn tại của vũ khí hủy diệt hàng loạt ở Iraq là
chuyện đơn giản
[239].
Nhưng sự hình thành trang web hợp đồng khủng bố tương lai cho thấy một nhận định lớn hơn về sức mạnh của thị trường. Trong bối cảnh tư tưởng ủng hộ vai trò của thị trường đang lên cao, những người bảo vệ dự án thị trường hợp đồng khủng bố tương lai đã đưa ra lập luận mới về niềm tin vào thị trường, vào đúng kỷ nguyên của ngành tài chính: Thị trường không chỉ là cơ chế sản xuất, phân bổ hàng hóa hiệu quả nhất, nó còn là công cụ tốt nhất trong việc tổng hợp thông tin và dự báo tương lai. Ưu điểm của thị trường tương lai mà DARPA phác thảo ra là nó sẽ
kêu gọi, kích thích, đánh thức một cộng đồng tình báo khó tính góp phần vào năng lực dự báo của thị trường tự do
. Nó sẽ cho chúng ta cơ hội thấy
cái mà các học giả theo lý thuyết quyết định đã biết hàng chục năm nay: Có thể đo xác suất một sự kiện xảy ra thông qua số tiền cá cược mà mọi người sẵn lòng đặt vào sự kiện ấy
[240].
Ý tưởng cho rằng thị trường tự do không chỉ hiệu quả mà còn sáng suốt đã khiến mọi người phải chú ý. Không phải mọi nhà kinh tế học đều nhất trí như vậy. Một số người cho rằng thị trường hợp đồng tương lai có thể dự đoán tốt giá lúa mì, nhưng sẽ khó mà đoán được những sự kiện ít khi xảy ra, ví dụ như một vụ tấn công khủng bố. Một số người khác thì duy trì quan điểm với việc thu thập thông tin tình báo, thị trường của các chuyên gia sẽ hoạt động hiệu quả hơn là thị trường dành cho mọi thành phần xã hội. Kế hoạch của DARPA còn bị chất vấn về những vấn đề cụ thể hơn: Liệu thị trường có mở cửa cho cả giới khủng bố, những người có thể thực hiện
giao dịch nội gián
để kiếm lợi nhuận từ một vụ tấn công, hoặc che đậy kế hoạch của mình bằng cách bán
non
một hợp đồng khủng bố tương lai? Và liệu mọi người có thực sự đánh cược vào khả năng vua Jordan sẽ bị ám sát không nếu họ biết chính phủ sẽ sử dụng thông tin trên thị trường để ngăn chặn vụ ám sát và làm mất cơ hội thắng cược của họ? [241]
Bỏ qua tính khả thi, vậy những lập luận phản đối về mặt đạo đức – thật đáng sợ khi có một chương trình cá cược vào cái chết và thảm họa do chính phủ đỡ đầu – thì sao? Giả sử có thể khắc phục được những khó khăn khi áp dụng nó trong thực tế, và có thể thiết kế một thị trường hợp đồng khủng bố tương lai sao cho nó làm việc hiệu quả hơn các cơ quan tình báo truyền thống trong việc dự báo các vụ ám sát hoặc tấn công khủng bố. Khi đó, sự vô đạo đức khi đánh cược và kiếm tiền dựa trên cái chết và thảm họa có phải lý do thích hợp để phản đối thị trường dự báo không?
Nếu chính phủ định đỡ đầu cho một sàn cá cược xem nhân vật nổi tiếng nào sẽ chết thì câu trả lời sẽ rất rõ ràng: vì sàn cá cược này không có lợi gì cho xã hội nên chẳng có lời nào có thể biện minh cho việc khuyến khích thái độ bàng quan tàn nhẫn, hoặc tệ hơn, thú vui đáng sợ khi giải trí trên cái chết và vận xui của người khác. Để cho cá nhân tổ chức cá cược người chết đã là tệ hại rồi. Cá cược người chết bừa bãi là hành động làm mất dần đi lòng cảm thông và thái độ đúng mực; và chính phủ nên ngăn chặn chứ không phải khuyến khích nó.
Thị trường hợp đồng khủng bố tương lai trở nên phức tạp về mặt đạo đức vì không như cá cược người chết, nó có mục đích tốt. Nếu hoạt động hiệu quả, nó sẽ mang lại những thông tin tình báo giá trị. Khi đó, nó sẽ tương tự như hợp đồng bánh thánh. Tình thế khó xử về đạo đức cả hai gặp phải cũng giống nhau: Liệu chúng ta có nên thúc đẩy kết cục đáng mong muốn – ví dụ: cung cấp nguồn tài chính cho người sắp chết để thuốc men chạy chữa, ngăn chặn một vụ tấn công khủng bố – với cái giá về mặt đạo đức là khiến cho các nhà đầu tư có cơ hội kiếm tiền trên cái chết, vận xui của người khác? Một số người sẽ nói:
Có chứ, dĩ nhiên
. Còn đây là câu trả lời của một nhà kinh tế học, người tham gia đưa ra ý tưởng cho dự án của DARPA:
Con người dối trá, lừa lọc, trộm cắp, giết chóc dưới danh nghĩa tình báo. So với những thứ kiểu như vậy thì đề xuất của chúng tôi là quá hiền lành. Đơn giản là chúng tôi sẽ lấy tiền của một số người và đưa cho một số người khác, tùy ai trong số họ đúng
[242].
Nhưng câu trả lời này dễ dãi quá. Nó đã lờ đi chuyện thị trường lấn át các chuẩn mực. Khi các thượng nghị sỹ, các cây bút xã luận lên án thị trường hợp đồng thị trường khủng bố tương lai là
tàn nhẫn
,
đáng ghê sợ
,
lố bịch
, họ muốn nhắc đến tính vô đạo đức khi để cho con người mua quyền lợi trên cái chết của một người rồi hy vọng người ta chết sớm để kiếm được tiền. Mặc dù nó đã tồn tại ở một số nơi trong xã hội hiện nay, nhưng để cho chính phủ đỡ đầu một cơ chế, cho phép nó diễn ra bình thường thì lại là hành động gây xói mòn đạo đức.
Có lẽ trong những tình huống ngặt nghèo thì đáng phải trả giá đạo đức. Lập luận phản đối liên quan đến tham nhũng không phải lúc nào cũng vững chắc. Nhưng chúng hướng chúng ta phải lưu ý đến yếu tố đạo đức mà những người ủng hộ thị trường thường bỏ quên. Nếu chúng ta bị thuyết phục rằng thị trường hợp đồng khủng bố tương lai là cách duy nhất hoặc cách tốt nhất để bảo vệ đất nước trước những vụ tấn công khủng bố thì chúng ta hẳn sẽ quyết định chung sống với tình huống nhạy cảm về đạo đức mà thị trường mang lại. Nhưng như vậy là nhượng bộ với ma quỷ, và quan trọng là phải sống được sau khi trải qua cái
đáng ghê sợ
.
Khi thị trường cái chết trở nên quen thuộc thì để giữ được thái độ đúng mực về đạo đức là không dễ. Quan trọng là phải ghi nhớ khi nào bảo hiểm tính mạng trở thành một công cụ đầu cơ, giống như hồi thế kỷ 18.
Ngày nay, đánh cược vào tính mạng của người lạ không còn là một cuộc chơi đơn lẻ mà đã là một ngành kinh doanh lớn.
∞ ∞ ∞ ∞ ∞
[233] Carl Hulse,
Lầu Năm góc chuẩn bị thiết lập thị trường hợp đồng khủng bố tương lai
, New York Times, 29/7/2003; Carl Hulse,
Kế hoạch thị trường hợp đồng khủng bố tương lai nhanh chóng bay vào sọt rác
, New York Times, 29/7/2003.
[234] Ken Guggenheim,
Các thượng nghị sỹ cho rằng kế hoạch của Lầu Năm góc sẽ cho phép mọi người đánh cược vào khủng bố và ám sát
, Associated Press, 28/7/2003; Josh Meyer,
Giao dịch trên thị trường khủng bố tương lai: Một hệ thống thị trường giúp Lầu Năm góc dự báo được các sự vụ bất ổn
, Los Angeles Times, 29/7/2003.
[235] Bradley Graham và Vernon Loeb,
Lầu Năm góc từ bỏ ý tưởng thị trường tương lai
, Washington Post, 30/7/2003; Hulse,
Kế hoạch thị trường hợp đồng khủng bố tương lai nhanh chóng bay vào sọt rác
.
[236] Guggenheim,
Các thượng nghị sỹ cho rằng kế hoạch của Lầu Năm góc sẽ cho phép mọi người đánh cược vào khủng bố và ám sát
; Meyer,
Giao dịch trên thị trường khủng bố tương lai
; Robert Schlesinger,
Hủy bỏ kế hoạch thị trường khủng bố tương lai
, Boston Globe, July 30, 2003; Graham và Loeb,
Lầu Năm góc từ bỏ ý tưởng thị trường tương lai
.
[237] Hulse,
Lầu Năm góc chuẩn bị thiết lập thị trường hợp đồng khủng bố tương lai
.
[238] Hal R. Varian,
Thị trường dự báo khủng bố là một ý tưởng hay; nhưng bị tuyên truyền rất dở
, New York Times, 31/7/ 2003; Justin Wolfers và Eric Zitzewitz,
Tranh cãi xung quanh ‘thị trường khủng bố tương lai
, Washington Post, 31/7/2003.
[239] Michael Schrage và Sam Savage,
Nếu chuyện này là liều lĩnh thì hãy đánh cược vào cái liều lĩnh
, Washington Post, 3/8/2003; Noam Scheiber,
Xây dựng thị trường hợp đồng tương laic ho mọi thứ
, New York Times Magazine, 14/12/2003, trang 117; Floyd Norris,
Cá cược vào các vụ khủng bố: Thị trường cho thấy điều gì
, New York Times, 3/8/2003; Mark Leibovich,
‘Chuyện đơn giản’ của George Tenet đi vào sách lịch sử
, Washington Post, 4/6/ 2004.
[240] Schrage và Savage,
Nếu chuyện này là liều lĩnh
. Xem thêm Kenneth Arrow và cộng sự,
Lời hứa của thị trường dự đoán
, Science 320 (16/5/ 2008): trang 877– 78; Justin Wolfers và Eric Zitzewitz,
Thị trường dự đoán
, Journal of Economic Perspectives 18 (số Mùa xuân 2004): trang 107– 26; Reuven Brenner,
Vụ cá cược an toàn
, Wall Street Journal, 3/8/2003.
[241] . Về hạn chế của thị trường dự báo, xem Joseph E. Stiglitz,
Chủ nghĩa khủng bố: sẽ không có hợp đồng tương lai
, Los Angeles Times, 31/7/2003. Xem các lập luận bảo vệ thị trường hợp đồng khủng bố tương lai ở Adam Meirowitz và Joshua A. Tucker,
Học hỏi từ thị trường khủng bố
, Perspectives on Politics 2 (tháng 6/2004), và James Surowiecki,
Kế hoạch Thị trường phân tích chính sách hay ho chết tiệt!
, 30/7/2003, http://www.slate.com/articles/ news_and_politics/hey_wait_a_minute/2003/07/damn_the_slam_pam_plan. html. Xem tổng quan trong Wolfers và Zitzewitz,
Thị trường dự báo
.
[242] Trích lời Robin D. Hanson, nhà kinh tế học thuộc đại học George Mason University, in trong bài viết của David Glenn,
Bào chữa cho thị trường ‘hợp đồng khủng bố tương lai’
, Chronicle of Higher Education, 15/8/2003.